AB İLE TAMAMLANMAKTA OLAN GÃœMRÃœK BİRLİĞİNİN REKABET HUKUKUNA UYUM AÇISINDAN DEĞERLENDİRMESİÂ
Prof.Dr.Arif ESİNÂ
Türkiye ve Avrupa Birliği arasında tamamlanmakta olan Gümrük Birliği'nin mevzuat uyumu
kapsamına giren AB'nin Rekabet Hukukuna uyum, sağlıklı ve eksik rekabeti önleyici temel bir enstrümandır.Â
Türkiye, Gümrük Birliği ile Avrupa Birliği'nin tek pazarının bir parçası olma yoluna girmektedir. Böylelikle rekabet
kurallarının benzer şartları taşıması doğaldır.Â
Avrupa Birliği'nin temel hedeflerinin başında üye devletlerin pazarlarının entegrasyonu gelmektedir. Ancak bazı işletmelerin mal
ve hizmetlerin serbest dolaşımını engelleyecek ve haksız kar amacı güden anlaşmalara yönelmeleri sözkonusu olabilmektedir. İşte
Birliğin rekabet politikası, ulaşılmak istenen entegrasyon hedefinin korunmasına yönelik bir sistemdir.Â
Bu doğrultuda şirketler arasında haksız rekabete yol açan anlaşmaların neler olduğuna bakıldığında: alış veya satış fiyatlarını
veya diğer ticaret koşullarını doğrudan ya da dolaylı olarak belirleyen; üretimi, pazarları teknik gelişmeyi veya yatırımları
kısıtlayan veya kontrol eden; diğer ticari taraflar ile yapılan eşdeğer işlemlere farklı koşullar uygulayan ve böylelikle de
onları rekabet açısından zararlı duruma sokan; sözleşmelerin akdini, nitelikleri gereği veya ticari teamüle göre bu tür
sözleşmelerin konusuyla hiç bir bağlantısı olmayan ek yükümlülüklerin diğer taraflarca kabulü şartına bağlayan anlaşmalar
yasaklanmıştır.Â
Bu anlaşmaların pazarda hakim durum yaratarak rekabeti bozduğu kabul edilmektedir. Ancak Topluluk hukukunda hakim durum ABD
rekabet hukukunda olduğu gibi yasak değildir. Yasak olan hakim durumun kötüye kullanılmasıdır. Hakim durumun kötüye
kullanılması ise belirli bir pazarda işletmenin büyük ölçüde tedarikçiler, kullanıcılar veya müşterilerden bağımsız hareket
edebilmesi durumunda ortaya çıkan durum olarak tanımlanmaktadır.Â
Hakim durumun kötüye kullanılması ise üç şekilde olabilmektedir:Â
1) ayırımcılık: müşterilerine farklı koşullar uygulamak ve müşteriler arasında rekabete zarar vermek.Â
2) bir işletmeyi piyasa dışına itmeye çalışmak: düşÃ¼k fiyat uygulaması.Â
3) pazardan mümükün olduğunca çok şey elde etmeye çalışmak.Â
Durum özel kesim açısından böyle iken, kamu kuruluşları için de bu kurallar aynen geçerlidir.Â
Ancak Karar'ın pek çok uzmanın gözünden kaçan ilginç bir yönü bulunmaktadır: Türkiye, artık, hukuki bağlayıcılığıyla
birlikte özelleştirme hareketine hız vermek ve bunu en geç iki yıl içerisinde de tamamlamak durumundadır.Â
Ortaklık Konseyi Kararı'nın IV. Kısım, Bölüm II-B başlığı mevzuat yakınlaştırması ile ilgili hususları karar altına almaktadır.
Burada yeralan Madde 39, Roma ve Birlik Antlaşmalarının 90. Maddesine tekabül etmektedir. Sözkonusu 90. Madde, Kamu İkisadi
Teşekküllerine devlet müdahalelerini yasaklamaktadır. Hatta bu işletmelerin zarar ve ziyanlarının Devlet eliyle karşılanması
imkansızlaştırılmıştır. Ayrıca 1/95 Ortaklık Konseyi Kararı'nın 40. Maddesi ile bu 39. Madde birleştirildiğinde piyasada hakim
duruma sahip tekel konumundaki işletmelerin mevcudiyetinin son bulması gerekmektedir. Her ne kadar, Avrupa Birliği rekabet hukuku
hakim durumu yasaklamasa da bunun kötüye kullanılmasını temelden yasaklamıştır.Â
Bu durumda bir yandan devlet yardımı gören, zararı ziyanı istihdam veya siyasi kaygılar ile sineye çekilen kamu işletmelerine
izin verilmezken; öte yandan bu işletmelerin tekel konumuları nedeniyle zarar ziyanını sürekli fiyat artışları marifetiyle özel
sektöre, özel sektörün de nihai tüketiciye yüklemesi yukarıda anılan maddelere aykırı bir durum teşkil etmektedir.Â
Ortaklık Konseyi kararı gereğince bu Karar'ın yürürlüğe giriş 31 Aralık 1995 tarihinden itibaren bir yıl içerisinde kamu
teşebbüslerinin özel ve münhasır yetkileri kaldırılırken veya Birliğin ikincil mevzuatına göre düzenlenirken, Karar'ın
yürürlüğe girişinden ikinci yılın sonunda da ticari karakterli devlet tekellerinin üye devletler ve Türkiye vatandaşları
arasında mevcut malların üretim ve pazarlamasına yönelik koşullar ile ilgili ayırımcılık yaratmasına son verilecektir.Â
Ayrıca da KİT'lerin mevcut yapısı Karar'ın IV. Bölümünde yer alan maddelerin hemen hemen tümüne aykırıdır.Â
Nihayet Türkiye, özelleştirme hareketini karşıt tüm çevrelere ve kurumlara rağmen başarmak durumuyla başbaşa kalmıştır. Şimdi
acaba kaybedilen zamana mı, yoksa meselenin hızla yapılma zorunluluğundan ötürü ortaya çıkacak kayıplara mı hayıflansak Â
Ancak 13 Aralık 1994 tarihinde yasalaşan 4054 Sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun'un emrettiği Rekabet Kurumu'nun
kurulamaması ve buna bağlı olarak Rekabet Kurulu'na işlevsellik kazandırılamamasına değinmek istiyorum. Rekabet Kurulu'nun
kurulamaması her ne kadar mantık dışı bir oluşum gibi gözükse de, Türkiye'nin Gümrük Birliği'ne AT'na uyumlu bir Gümrük
Kanunu'nu yasalaştırmadan girdiği bilindiğinden, bu gelişme Komisyon çevrelerinde acı bir tebessüm ile karşılanmakta. Yazılı ve
sözlü basından Rekabet Kurulu'nun oluşması Türk İşalemi tarafından önlenmekte olduğu tarzında pekçok yorum geldi. Bu yorum ve
haberlere katılmak mümkün değildir.Â
Türk özel sektörü öncelikle mevcut varlığını, kamu teşebbüslerinin haksız rekabetine karşı bu kanun marifetiyle
koruyabilecektir. 4077 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun'u kabul eden ve yürürlüğe girdiği günden itibaren itiraz
etmeden tüm sıkıntılarına katlanan özel kesimin, Rekabet Kanunu'nu sabote ettiğini düşÃ¼nmek yersiz bir düşÃ¼ncedir.
Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun'da AT mevzuatına aykırılıklar bulunmasına rağmen Türkiye'nin modern bir çehreye kavuşması
için bu aykırılıkların zamanla düzeltilmesi umudu benimsenmiştir.Â
Rekabet Kurulu'na işlevsellik kazandırılamaması tamamen geçmiş Hükümetlerin kaygısızlığından kaynaklanmaktadır. Ancak yeni
kurulan hükümetin gündeminin en önemli maddesi olan bu husus, resmi açıklamalardan anlaşılacağı gibi, hızla
düzeltilecektir.Â
Rekabet Kurulu'na işlerlik kazandırılmasının aciliyeti, Kurulun bir an önce Ortaklık Konseyi Kararı'nın 39. maddesinde
belirtildiği biçimde 4054 Sayılı yasamızın 4. maddesinden 5. madde marifetiyle bazı iş kollarına tanıyacağı özel haklardır.
Bugün için mevcut duruma bakıldığında otomotiv, franchising, bira, benzin istasyonu, beyaz eşya, ilaç ve ötesinde tüm dağıtım
ve pazarlama faaliyetleri yürürlükteki yasayı ihlal edici nitelikte uygulamalar yapmaktadırlar. 4054 sayılı yasayı ihlal eden
bu uygulamalardan kurtulmanın yolu, bu iş kollarına tanınan haklardan istifade etmedebilmeleri için bir an önce Rekabet
Kurulu'nun yayımlıyacağı tebliğlerin yürürlüğe konulmasıdır.Â
Böylelikle Rekabet Kanunumuzun 4. maddesinde tanımlanan işletmeler arası tüm uyumlu faaliyetler, başta alım ve satım
fiyatlarının ana firma ya da dağıtıcı firma tarafından belirlenmesi olarak yasaklanmıştır. Ana firmaların bayilerine uyguladıkları
farklı satış fiyatı ve iskonto oranları ile sene sonu performans pirimleri gibi tüm satış şartlarının eşitlenmesi ve yeniden
satıcı statüsündeki bayilerinin satış koşullarına ilişkin hiç bir kısıtlama getiremeyeceklerini esas alan 4. madde, Türkiye'de
yerleşmiş tüm dağıtım ve pazarlama sistemlerini alt üst edecektir.Â
Ayrıca, işletmeler arası tüm sözleşmelerin ilgili maddeye aykırılıklar taşımakta olan hükümler içermesi, sözleşmenin "yok
sayılmasına" neden olacağı belirtilmiştir.Â
Topluluğun Rekabet Hukuku'na bire bir uyumlu olarak yürürlüğe girmiş bulunan 4054 sayılı Kanun'a ayrıca Toplulukta alınmış
rekabete ilişkin içtihatların da ilave edilmiş olması ve Türkiye'de uygulanacak olan içtihatın, özellikle sözleşmelerin
sürelerine ilişkin önemli kısıtlamalar getirdiğini göz önünde bulundurursak, aykırı hüküm taşıyan sözleşmelerin
kendiliğinden fesih olması gerçeği karşısında, piyasalarda çok büyük ölçüde dalgalanmaların yaşanacağı
görülmektedir.Â
Farklı sektörlere mensup onbinlerce münhasır bayiler ve depolardan meydana gelmiş olan Türkiye pazarlama ve dağıtım
şebekesinin, eski sözleşmelere dayandırılmış hukuki mevcudiyetlerinin ortadan kalkması sonucunda içine gireceği kaotik ortamdan
ithalatçıların yararlanacağı açıktır. Fakat bu ortamdan tüketiciler başta olmak üzere, tüm ana firmalar ve bayi ağları
önemli zararlara uğrayacaklardır.Â
Rekabet Kanunumuzun dördüncü maddesinin ağır şartlarından kaynaklanan bu olumsuzlukların bertaraf edilmesi ise, takip eden
beşinci maddenin sağlıklı biçimde etkin uygulanması ile mümkündür.Â
Beşinci madde, dağıtım kanallarının geliştirilmesi vasıtasıyla tüketicilere yönelik faydaların artırılması gibi önemli kamusal
çıkarlara hizmet eden bayilik düzenlemelerinin önünü açmıştır. Topluluktaki düzenleme ile uyumlu olan Rekabet Kanunumuz
beşinci maddenin uygulamaya alınmasıyla, Özel Dağıtım Anlaşmaları ve Özel Satın Alma Anlaşmaları marifetiyle 4. maddenin piyasa
düzenlerini sarsan unsurlarından muafiyetler oluşturulacak ve otomobil, bira gibi bir dizi iş kolu için spesifik olarak
tanınacak muhafiyetlerle tüketiciyi, dağıtım kanallarını ve ana sanayiyi koruyacak niteliğe kavuşturulabilecektir.Â
Beşinci maddenin uygulamaya alınması amacıyla, Dağıtım Anlaşmaları ve Satın Alma Anlaşmaları'na ilişkin tebliğler yayınlanacaktır.
Doğal olarak bu tebliğler de, ana firmaların ya da dağıtım sistemindeki diğer firmaların uyumlu eylemler vasıtasıyla piyasalarda
haksız rekabet ortamı yaratabilecekleri uygulamalara mani olacak bir dizi hükümlerle donatılmış olacaklardır.Â
Avrupa Topluluğu, Rekabet Kanununun işletilmesi için haklı olarak ısrarcı davranmaktadır. Ancak görünen odur ki, yasanın
çalıştırılamaması AT'nin aleyhine olmaktan öteye Türk sanayinin aleyhine bir durum sergilemektedir.